Tục lệ cúng rằm trong dân gian

Tục lệ cúng rằm trong dân gian là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tâm linh của người Việt Nam. Mỗi năm, vào ngày rằm, người dân lại thực hiện các nghi lễ cúng dường để tỏ lòng thành kính với tổ tiên, thần linh và cầu mong cho những điều tốt đẹp. Từ lâu, tục lệ này đã trở thành một phong tục tập quán sâu sắc, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.

Rằm là ngày trăng tròn, sáng nhất trong tháng âm lịch (15 hằng tháng theo âm lịch). Một năm thường có 12 kỳ rằm, có năm 13 kỳ trăng rằm do lịch nhuần. Tục cúng rằm trong dân gian thường có nội dung, ý nghĩa cầu mong Trời, Phật độ hộ cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, gia đạo bình an, nhân duyên hội ngộ… Người Việt thường dâng cúng chư Phật, Cửu huyền thất tổ... các loại trà, bánh ngọt, trái cây, hoa vào các ngày Rằm trong năm. 

Ý nghĩa của tục lệ cúng rằm trong dân gian

Tìm hiểu về tục lệ cúng rằm trong dân gian không chỉ là việc tìm hiểu một nghi lễ mà còn là khám phá những giá trị văn hóa và tâm linh của người Việt. Nghi lễ này thường được diễn ra vào ngày 14 hoặc 15 âm lịch hàng tháng, được xem như một dịp để con cháu tưởng nhớ tới tổ tiên, cầu bình an cho gia đình và cộng đồng.

Tâm thức dân gian Việt Nam từ xa xưa cho đến ngày nay rất coi trọng việc cúng kiến, để cầu mong cuộc sống bình yên, hòa thuận, ấm no; cũng tỏ lòng thành kính với thiên nhiên qua việc thờ cúng các vị Thần, thể hiện tín ngưỡng tôn giáo, hoặc tưởng nhớ các bậc tiền hiền, hậu hiền hay ông bà tổ tiên. Trong đó, có một tục lệ cúng kiến phổ biến, thường xuyên, ăn sâu vào tâm thức dân gian người Việt là cúng rằm.

Tôn vinh tổ tiên

Nghĩa đầu tiên và quan trọng nhất của việc cúng rằm chính là tôn vinh tổ tiên. Người Việt tin rằng, tổ tiên vẫn luôn phù hộ cho con cháu từ thế giới bên kia. Chính vì vậy, vào mỗi dịp rằm, họ chuẩn bị những mâm cỗ với đầy đủ món ăn ngon miệng nhằm bày tỏ lòng biết ơn và sự tri ân đối với ông bà, cha mẹ.

Mâm cỗ cúng rằm thường bao gồm nhiều món ăn khác nhau, từ các loại bánh trái đến các món mặn. Mỗi món ăn không chỉ thể hiện sự chăm chút mà còn mang ý nghĩa riêng biệt, ví dụ như xôi gấc thể hiện cho sự may mắn, cá kho tộ tượng trưng cho sự sung túc...

Cầu bình an và tài lộc

Ngoài việc nhớ đến tổ tiên, tục lệ cúng rằm còn mang ý nghĩa cầu bình an và tài lộc cho gia đình. Trong xã hội hiện đại, khi cuộc sống có quá nhiều áp lực và biến động, người dân càng chú trọng hơn đến việc cúng rằm để gửi gắm ước nguyện về sức khỏe và thịnh vượng.

Mỗi lần cúng rằm, gia chủ sẽ cầu xin cho bản thân và gia đình được khỏe mạnh, tránh xa bệnh tật, đồng thời cũng cầu mong cho công việc làm ăn suôn sẻ. Đó chính là lý do mà nhiều gia đình dành thời gian và công sức để chuẩn bị mâm cỗ cúng thật chu đáo.

Gắn kết tình cảm gia đình

Tục lệ cúng rằm không chỉ là nghi lễ tôn giáo mà còn là dịp để các thành viên trong gia đình quây quần bên nhau. Trong nhịp sống hiện đại, khi mà mọi người đều bận rộn với công việc và học hành, việc cùng nhau chuẩn bị cho buổi cúng rằm giúp tăng cường sự gắn bó và tình cảm giữa các thành viên.

Trong không khí ấm cúng của buổi cúng rằm, mọi người cùng nhau chia sẻ câu chuyện, kỷ niệm và thói quen. Điều này giúp tạo dựng một không gian sum vầy, ấm áp mà ít có dịp nào khác trong năm có thể thay thế được.

Cách thực hiện tục lệ cúng rằm

Khi nói đến tục lệ cúng rằm trong dân gian, không thể không nhắc đến cách thực hiện và chuẩn bị cho buổi lễ. Mặc dù từng vùng miền có thể có những phong tục riêng, nhưng nhìn chung, quy trình thực hiện cúng rằm khá giống nhau.

Chuẩn bị mâm cỗ

Một trong những bước quan trọng nhất trong nghi lễ cúng rằm là chuẩn bị mâm cỗ. Gia đình thường chọn những món ăn truyền thống như xôi, chè, các món mặn và trái cây. Mỗi món ăn không chỉ mang hương vị thơm ngon mà còn chứa đựng ý nghĩa sâu sắc.

Việc chuẩn bị mâm cỗ thường được giao cho người phụ nữ trong gia đình. Họ cần phải tỉ mỉ trong từng khâu chế biến để đảm bảo món ăn vừa ngon, vừa trang trọng. Ngoài ra, việc bài trí mâm cỗ cũng rất quan trọng, sao cho hài hòa và đẹp mắt.

Lễ vật cúng

Bên cạnh mâm cỗ, lễ vật cúng cũng rất đa dạng và phong phú. Người dân thường cung cấp các lễ vật như hoa tươi, trà, rượu, nước, đèn nến… Tất cả các lễ vật này đều được lựa chọn kỹ càng, thể hiện sự tôn trọng và thành kính.

Người cúng cũng cần chú ý đến việc đặt lễ vật theo đúng quy định. Thông thường, lễ vật được đặt ở giữa bàn thờ, sau đó là mâm cỗ. Việc này không chỉ thể hiện sự trang nghiêm mà còn giúp cho không gian cúng trở nên ấm cúng hơn.

Thực hiện nghi lễ

Khi đã chuẩn bị xong mâm cỗ và lễ vật, bước tiếp theo là thực hiện nghi lễ cúng. Gia chủ thường sẽ thắp hương, đọc văn khấn và thực hiện các nghi thức khác theo truyền thống. Một số gia đình có thêm phần cầu nguyện cho tổ tiên, nhấn mạnh lòng thành kính của mình.

Sau khi lễ cúng hoàn tất, gia đình thường cùng nhau thưởng thức mâm cỗ. Đây cũng là dịp để mọi người ngồi lại với nhau, chia sẻ những câu chuyện và tạo ra những kỷ niệm đẹp.

Các ngày Rằm lớn trong năm

Rằm tháng Giêng

Cũng là Tết Nguyên tiêu hay Tết Thượng nguyên. Lễ hội trăng Rằm Nguyên tiêu thường từ giữa đêm 14, trọn ngày 15 cho đến nửa đêm 15 của tháng Giêng. Ngày rằm tháng Giêng hằng năm có tục người dân lên chùa cúng sao giải hạn, ước nguyện điều lành. Cúng sao giải hạn là do ảnh hưởng của tôn giáo, giao thoa với văn hóa dân gian bản địa rồi hình thành thói quen, tập quán đến ngày nay. Các chùa, am thường hướng dẫn Phật tử cùng tụng niệm những bài kinh hồi hướng công đức để bản thân, gia đình được tai qua nạn khỏi, cuộc sống được an lành.

Việc cúng rằm tháng Giêng diễn ra ở nhiều nơi và dần trở thành một phần sinh hoạt văn hóa. Ở Việt Nam, nhiều năm trở lại đây, đêm Rằm Nguyên tiêu còn được xem là Ngày thơ Việt Nam, trở thành hoạt động văn hóa rộng khắp với các hoạt động tôn vinh thơ và những người làm thơ, tổ chức ngâm vịnh những bài thơ bất hủ các Lý Thường Kiệt, Nguyễn Trãi, của Chủ tịch Hồ Chí Minh... Tại những địa phương có đông người Hoa sinh sống, vào dịp Rằm tháng Giêng có thêm nhiều sinh hoạt đặc sắc, phong phú tại các hội quán, gia đình, như:  nghi thức, diễu hành, trình diễn ca kịch, múa lân sư rồng, đố chữ, thư pháp, trình diễn âm nhạc, dán giấy cầu an, lì xì, dâng dầu đèn... Năm 2020, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa Tết Nguyên tiêu của người Hoa ở Quận 5, TP Hồ Chí Minh vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Rằm tháng Tư

Theo Phật giáo, đây là Đại lễ Phật Đản hay Lễ Phật đản sinh - từ tôn kính nói về lễ kỷ niệm ngày sinh của Đức Phật. Các nước theo Phật giáo xem rằm tháng Tư là ngày đại lễ. Trong đại lễ, Phật tử ăn chay, phóng sinh và làm các công việc thiện nguyện, không sát sinh. Theo lịch Ấn Độ cổ, ngày trăng tròn tháng Vesak là ngày sinh của Đức Phật cũng là ngày Đức Phật thành đạo đồng thời là ngày Đức Phật nhập Niết Bàn. Sự hy hữu đó được các nước theo Phật giáo Nam truyền tổ chức 3 lễ trong 1 ngày nên gọi là Đại lễ Tam hợp (3 trong 1) hay Đại lễ Vesak (chỉ tháng). Ngày 15-12-1999, theo đề nghị của 34 quốc gia có Phật giáo, Đại Hội đồng Liên Hiệp Quốc tại phiên họp thứ 54, mục 174 của chương trình nghị sự đã công nhận Đại lễ Vesak là một lễ hội văn hóa, tôn giáo quốc tế của Liên Hiệp Quốc.

Lễ Phật Đản tại Việt Nam, các phật tử thường đến chùa làm công quả, tham gia hoạt động thiện nguyện, nghe các bài thuyết giảng về cuộc sống, tự chiêm nghiệm về những việc làm của bản thân để tu sửa, làm cho tâm hồn được an nhiên, tự tại. Ở nước ta, Lễ Phật Đản luôn được tổ chức trang trọng. Các địa phương tổ chức diễu hành, làm lễ, thả hoa đăng, tổ chức thuyết pháp cùng các buổi diễn văn nghệ, thi làm đèn lồng…

Rằm tháng Bảy

Cũng là Lễ Vu Lan báo hiếu hay ngày xá tội vong nhân, còn là ngày Tết Trung nguyên. Từ điển tích ngài Mục Kiền Liên (đại đệ tử của Phật Thích Ca) với lòng đại hiếu đã cứu mẹ thoát khỏi kiếp ngạ quỷ (quỷ đói) do những nghiệp bà gây ra, để bà được siêu sinh, Vu Lan là ngày lễ hằng năm để tưởng nhớ công ơn cha mẹ, nhắc nhở con cháu báo hiếu bằng những việc từ tâm. Theo tín ngưỡng dân gian, đây còn là ngày ân xá cho vong nhân nên có lễ cúng cho các vong linh không nhà cửa, không nơi nương tựa, không có thân nhân để thờ cúng và là ngày mọi tù nhân ở địa ngục được thoát sanh về cảnh giới an lành.

Rằm tháng Tám hay Tết Trung thu 

Đây là một trong những ngày trăng tròn đẹp nhất trong năm. Vào đêm rằm tháng Tám, người ta thường tổ chức bày cỗ trà bánh để trông trăng. Các trẻ em chơi lồng đèn, múa hát vui vẻ dưới ánh trăng và được người lớn tặng bánh trung thu, trái cây... Ở một số nơi, thị tứ lớn, người ta còn tổ chức múa lân, sư, rồng để các em được có không khí náo nhiệt, vui vẻ hơn. Phong tục trông trăng, cúng rằm Trung thu cũng liên quan đến sự tích dân gian về chú Cuội bám theo cây đa bay lên trời. Nhìn lên mặt trăng ngày Trung thu, có thể thấy một vết đen rõ hình cây cổ thụ có người ngồi dưới gốc, và trẻ em tin rằng đó là hình ảnh “chú Cuội ngồi gốc cây đa”.

Rằm tháng Mười

Ngày Rằm này cũng là Tết Hạ nguyên theo truyền thống Á Đông, được xem là ngày vía của “Dương Cốc Đế Quân” - vị thần chuyên giải tai ách, khổ nạn của bá tánh. Ngày này, các chùa, miếu tổ chức tụng kinh cầu nguyện, bà con đến thắp hương cầu an. Bên cạnh đó, văn hóa dân gian người Việt lý giải, sau khi gặt hái vụ lúa tháng Tám, công việc đồng áng cả năm bắt đầu nhẹ nhàng và lúa đã đầy bồ, giữa mùa Đông mà lại được mùa, có lúa mới, người Việt nghĩ đến ơn nghĩa của trời đất cho mưa thuận gió hòa. Cho nên đến ngày rằm tháng Mười, người ta đem những gì đã được thu hoạch, chế tạo thức ăn theo phong tục địa phương như xôi, chè, bánh ít, bánh cúng, bánh bột lọc, bánh gạo… cùng với mâm cơm dâng cúng thành hoàng bổn cảnh, thổ địa linh thông, tổ tiên, ông bà… Ngày Rằm tháng Mười vì vậy cũng được xem là dịp để tạ ơn, nên mọi người mua gạo nếp mới cùng những đặc sản giao mùa thu đông biếu ông bà cha mẹ, các bậc trưởng bối. Cũng có phong tục từ cổ xưa cho rằng rằm tháng Mười còn là Tết Cơm mới, mọi gia đình nấu gạo mới, sắm sửa hương hoa, đèn nến đem kính dâng Tam Bảo, cùng mâm lễ thơm ngon tinh khiết để cúng tổ tiên. Bởi vậy, rằm tháng Mười còn gọi là Lễ mừng lúa mới - lễ hội cổ truyền quan trọng của người Việt Nam.

Các lời khuyên khi thực hiện tục lệ cúng rằm

Để thực hiện nghi lễ cúng rằm thật ý nghĩa và trang trọng, có một số lời khuyên mà bạn nên lưu ý. Những điều này không chỉ giúp buổi lễ diễn ra suôn sẻ mà còn giúp gia đình bạn cảm nhận rõ hơn về giá trị của tục lệ cúng rằm.

Chọn lựa ngày giờ cúng

Một trong những yếu tố quan trọng trong việc cúng rằm chính là chọn lựa ngày giờ phù hợp. Theo phong tục, người dân thường cúng vào lúc sáng sớm hoặc chiều tối. Tuy nhiên, bạn cũng nên xem xét tình hình gia đình và lựa chọn thời điểm mà mọi người có thể quây quần bên nhau.

Thời gian cúng rằm không chỉ đơn thuần là một khoảng thời gian, mà còn là lúc mà các thành viên trong gia đình có thể cùng nhau suy nghĩ về tổ tiên và cầu nguyện cho sự bình an.

Lựa chọn món ăn

Khi chuẩn bị mâm cỗ, việc lựa chọn món ăn cũng vô cùng quan trọng. Các món ăn nên mang đặc trưng của địa phương và mùa vụ, đồng thời phải đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm. Bạn có thể tham khảo ý kiến của người lớn tuổi trong gia đình để chọn lựa những món ăn truyền thống.

Hãy nhớ rằng, không cần phải chuẩn bị quá nhiều món ăn, chỉ cần những món ngon và hợp khẩu vị cũng đủ để thể hiện lòng thành kính của bạn.

Truyền tải ý nghĩa sâu sắc

Cuối cùng, khi cúng rằm, hãy ghi nhớ rằng đây không chỉ là một nghi lễ truyền thống mà còn là cơ hội để bạn truyền tải những giá trị văn hóa và tâm linh đến thế hệ sau. Hãy chia sẻ cho con cháu về ý nghĩa của tục lệ cúng rằm, giúp các em hiểu rõ hơn về nguồn gốc và vai trò của việc tôn vinh tổ tiên.

Việc giáo dục các em về truyền thống này không chỉ giúp gìn giữ văn hóa mà còn xây dựng tình cảm gia đình vững bền qua các thế hệ.

Hy vọng rằng qua những thông tin trên, bạn sẽ có thêm kiến thức để thực hiện tốt các nghi lễ cúng rằm, góp phần gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc.